دخمه صفائیه (زرتشتیان)

دخمه زرتشتیان را با نام برج خاموشان و برج سکوت نیز می شناسند. در 15 کیلومتری جنوب شرقی یزد و در حوالی منطقه صفائیه ، بر بلندای کوهی رسوبی و کم ارتفاع به نام کوه دخمه ، دو عمارت سنگی مدور برج مانند با فضای میان تهی قرار دارد که به دخمه یا دادگاه زرتشتیان مشهور است. یکی قدیمی تر به نام مانکجی هاتریا (زرتشتی هندی الاصل) و دیگری که جدیدتر می باشد به نام گلستان معروف است که مربوط به دوره قاجاریه می باشد. دخمه گلستان 25 متر قطر دارد و ارتفاع دیوار آن از سطح تپه 6 متر است. دخمه مانکجی نیز 15 متر قطر دارد.
کارکرد این برج برای دفن جنازه ها بوده است. در گذشتهٔ دور جنازه ها را بالای برج می گذاشتند تا خوراک پرنده ها شود. بعدها استخوان ها را در چاهی می ریخته اند. این کار برای جلوگیری از آلوده شدن خاک بوده است.
وسط فضای میان تهی دخمه چاهی وجود دارد که به “استودان” معروف است و استخوان های به جای مانده از اجساد را داخل آن می ریختند.
در دامنه ضلع شمالی کوه دخمه چند عمارت خشت و گلی ، آجری ، سنگی و یا ترکیبی از این ها خواهید دید که به دوران صفویه تعلق دارند و از سازه های رفاهی این دوران به شمار می روند.
در راه رسیدن به کوه دخمه ، دو عمارت سنگی مدور و برج مانند را با فضایی میان تهی می بینیم که یکی قدیمی و دیگری جدیدتر است. گفته می شود به دلیل صعب العبور بودن یکی از دخمه ها ترجیح داده شده که دخمه ی دیگر ساخته شود. برج قدیمی به نام سازنده هندی آن یعنی «مانکجی هاتریا» با ۱۵ متر قطر و ۱۲۳۵ شمسی و برج جدیدتر به نام «گلستان» در سال ۱۳۱۰ شمسی با ۲۵ قطر و ۶ متر ارتفاع ساخته شده است. مسیرِ دخمه گلستان را پیش می گیریم واین مسیر سربالایی ، را بالا می رویم. در کنار درب ورودی به دخمه پس از تهیه بلیط معمولا پیر کهن سالی به نام شهریار را می بینیم که در روزگار قدیم خودش اینجا زندگی می کرده است و می تواند تاریخ اینجا را زنده برایمان بازگو کند. محال است به سخنانش گوش دهیم و تحت تاثیر این بزرگ مرد قرار نگیریم؛ عمرش جاودان باد...
وقتی که وارد محوطه شدیم ، می بینیم سطح داخلی دخمه زرتشتیان به صورت پهنه مسطح و گردی است که تمام آن با تخته سنگ های بزرگ پوشیده شده و از سه بخش زنانه ، مردانه و بچگانه تشکیل شده است. شاید بد نباشد بدانید که نوار دایره ی انتهایی متصل به دیوار پیرامون دخمه ، مخصوص اجساد مردها ، نوار دایره ی میانی مخصوص زن ها و نوار دایره ی داخلی مخصوص کودکان است.
اجساد را که با توجه به جنسیت بر روی این تخته سنگ ها می گذاشتند بعد از خورده شدن گوشت و پوست آن ها توسط مرغان لاشخور و خشک شدن کامل زیر آفتاب ، استخوان ها را در چاهی در مرکز دایره که چاه استخوان دان می نامند ، می ریختند تا تبدیل به خاک شود. می بینید که در اینجا توانگر و درویش در ته چاه یکسان می شدند.تمام کارهای دفن ، از گذاشتن جسد در درون دخمه تا ناپدید شدنش ، حدود ۶ ماه تا ۱ سال طول می کشیده است. زمانی که مرده را در داخل دخمه می گذاشتند ، رسم بر این بود با پوشیدن لباس سفید مخصوص زرتشتیان تا ۳ روز در ساختمان های مخروبه کنار دخمه که به «خیله» معروف است ، عزاداری کنند. جالب است بدانید که در مستند "باد صبا " که به دست کارگردان فرانسوی معروف آلبرت مولاریس در سال ۱۳۴۸ ساخته شده است ، بخشی از آن به دخمه زرتشتیان یزد نیز اختصاص یافته است. در آن زمان هنوز هم دخمه فعال بوده است. تقریبا می توان گفت کم تر از ۵۰ سال هست که به دلیل گسترده شدن شهر و جلوگیری از آلودگی هوا دیگر زرتشتیان به روش قدیمی مرده های خود را در اینجا دفن نمی کنند. دخمه چم (روستای چم ، شهرستان تفت) ، دخمه فیروزآباد ( شهرستان یزد ) و دخمه اردکان را نیز می توان جزء دیگر دخمه های استان یزد نام برد.
در سال ۱۳۸۱ دخمه زرتشتیان یزد با شماره ۶۳۱۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.