یخچال خشتی میبد

یخچال خشتی شهرستان میبد بنایی قدیمی مخصوص ساخت و نگه داری یخ بوده است که در در فاصله ی ۵۰ کیلومتری شمال یزد ، درکنار راه کاروان سرا و در جوار چاپارخانه ، آب انبار و رباط شاه عباسی میبد قرار دارد.
این یخچال که در شهر میبد (۵۰ کیلومتری شمال غربی شهر یزد) و در کنار ابنیه ی تاریخی متعددی چون رباط شاه عباسی قرار دارد از نوع یخچال های دارای گنبد است و در میان این نوع از یخچال ها از حیث ابعاد بزرگ ترین محسوب می شود. قدمت این یخچال مربوط به قبل از دوره ی قاجار (احتمالاً صفویه) است. مخزن یخ در این یخچال گودالی بزرگ است که قطر دهانه ی آن در حدود ۱۳ متر و قطر مقطع آن ۶.۵ متر است و عمقی در حدود ۵ متر دارد. گرداگرد این گودال سکویی برای رفت و آمد با عرضی نزدیک به ۱.۵ متر وجود دارد. گنبد این یخچال از نوع دورچین با خشت خام و ارتفاع آن در حدود ۱۵ متر است. ضخامت پوسته ی این گنبد در پایین ترین ارتفاع ۲۴۰ سانتیمتر و در بالای گنبد به اندازه ی طول یک خشت (۲۰ سانتی متر) است. دیوارهای سایه انداز این یخچال دیوارهایی با ضخامت دو متر و ارتفاع هشت متر هستند. طول دیوار سایه انداز اصلی ۴۲ متر و طول دیوارهای جانبی آن ۲۰ متر است. یخچال خشتی میبد در تاریخ ۱۶ دی ۱۳۷۵ و به شماره ی ۱۸۲۶ در میان آثار ملی ایران به ثبت رسید.
مصالح به کار رفته در ساخت یخچال ها هر کدام ویژگی مطلوبی برای هدف ساخت این بناها داشته اند. خشت و گل بهترین عایق برای استفاده در یخچال بوده است زیرا هم مانع ورود گرما بوده و هم مانع خروج سرما بوده است. از نفوذ رطوبت حاصل از برف و باران جلوگیری می کرده است و به واسطه ی رنگش موجب کاهش انعکاس شدید و تند آفتاب می شده است. استفاده از سنگ در پایه ها و آجر در تاق ها هم به جهت استحکام این مصالح بوده است. همچنین برای عایق شدن دیوار مخازن دیوار ساخته شده با سنگ یا آجر را کاهگل اندود کرده و سپس با مصالحی نظیر خاک زغال می پوشاندند.
در ساخت مخازن به چند نکته توجه ویژه ای می کردند. یکی دسترسی آسان به کف مخزن بوده است که به این منظور پله های کوچکی دردیواره ی آن تعبیه می شده است. نکته ی دیگر انتقال آسان یخ به داخل مخزن بوده که با استفاده از سطح شیب دار صورت می گرفته است. همچنین برای پیشگیری از تجمیع آب های حاصل از ذوب یخ ها به مرور زمان و نفوذ رطوبت به پایه ی یخچال ، چاهی در بیرون یخچال حفر می شده و آب توسط مجاری کوچکی که در کف مخازن ایجاد شده بوده به سمت این چاه هدایت می شده است. در ساخت گنبد هم نکاتی را مد نظر قرار می دادند. به عنوان مثال برای کم کردن فشار وارده از گنبد بر پایه ی ساختمان در برخی یخچال ها گنبد را به صورت مطبق (پله پله) می ساختند. همچنین برای مقاومت سازه ی گنبد نیز ضخامت پوسته ی آن را از پایین به بالا کاهش می دادند که در نتیجه وزن گنبد کاهش یافته و مرکز ثقل آن در ارتفاع پایینتری قرار می گرفت.
برای تهیه ی یخ ، در شب های سرد زمستان حوضچه ها را با استفاده از آب نهرها و قنات ها تا سطح معینی آب می کردند تا در طول شب به طور کامل یخ بزند. هر شب دوباره روی توده ی یخ به میزانی که در طول یک شب به یخ تبدیل شود ، آب می ریختند و تعداد شب هایی که این کار ادامه می یافت بستگی به عمق و اندازه ی حوضچه ها داشت. یعنی تا زمانی که قطر یخ ها به اندازه ی عمق حوضچه برسد این کار ادامه داشت.
مرحله ی بعدی در کار تولید یخ ، قطعه قطعه کردن یخ حوضچه ها و انتقال آن ها به مخزن یخ بوده است. یخ ها تا فرارسیدن فصل گرما و نیاز بازار به عرضه ی یخ در همین مخازن نگه داری می شدند.
از نکات جالب در انبار کردن یخ ها این بوده که برای برداشت آسان یخ و جلوگیری از تشکیل توده های سنگین یخ ، در بین قطعات یخ از گیاهان خشک شده نظیر کاه استفاده می کردند.
در مناطق کویری برای اطمینان از باقی ماندن یخ ها تا تابستان تمامی منافذ یخچال را می بستند به این صورت که روی مخزن یخ را گل اندود کرده و ورودی ها را هم تیغه کرده و تیغه ها را با کاهگل می پوشاندند. با فرا رسیدن فصل گرما یخ های انبار شده در ساعات معینی از روز (صبح و غروب) برداشت شده و به فروش می رسیدند.