مسجد گوهرشاد مشهد

مسجد گوهرشاد مشهد یکی از مهم ترین آثار باستانی مشهد و صنعت معماری ایران اسلامی است که مورد علاقه زائران و مجاوران است و به عنوان یکی از جاذبه های مذهبی تاریخی و فرهنگی مورد توجّه و بازدید باستان شناسان ، جهانگردان و دیگر علاقه مندان است.
ساخت بنای مسجد جامع گوهرشاد توسط معمار معروف عصر تیموریان ، قوام الدین بن زین الدین شیرازی و با استفاده از آجر و گچ و به شیوه معماری اسلامی در شرق صورت گرفت. عملیات احداث این بنا به همت گوهرشاد آغا ، دختر امیر غیاث الدین ترخان ، همسر شاهرخ بن تیمور گورکانی و در دوران استانداری پسرش بایسنقر میرزا ، به سال 818 ق / 794ش در ضلع جنوبی حرم رضوی آغاز شد و در سال 821ق / 797ش به اتمام رسید.
بانو گوهرشاد یکی از زنان نامدار عصر تیموری است که مورد احترام امیر گورکانی بوده ، در امور مملکتی مورد مشورت قرار می گرفت. نام او در 2 محل از بنای مسجد ، یکی در بالای درِ ورودی ایوان دارالسیاده و دیگری در کتیبه ایوان مقصوره با خط زیبای شاهزاده بایسنقر میرزا با کاشی معرق به عنوان بانی مسجد نگاشته شده و به یادگار مانده است.
مسجد گوهرشاد مشهد ، وسیع ترین مسجد موجود در مجموعه بناهای آستان قدس رضوی است و صحن آن با 2 هزار و 850 متر مربع مساحت از نظر قدمت ، کهن ترین صحن است که در جنوب حرم مطهر امام رضا (ع) احداث شده است.
وسعت کل جامع گوهرشاد مشهد 9 هزار و 410 متر مربع است و از جهت شمال با عرض 87 متر به رواق دارالسیاده و دارالحفاظ ، از جنوب با عرض 65/98 متر به صحن قدس ، از شرق با طول 30/109 متر به رواق در دست احداث امام خمینی قدس سره (صحن موزه سابق) و از غرب با طول 10/107 متر به بست شیخ بهایی محدود شده است.
صحن مسجد تقریبا مربعی است به مساحت 2 هزار و 850 متر به طوری که 30/56 متر طول و 65/51 متر عرض دارد و از نظر وسعت ، نهمین صحن از مجموعه 10 صحن قدیمی و جدید در اماکن متبرکه رضوی است
مسجد گوهرشاد مرکب از یک صحن ، چهار ایوان و یک گنبد فیروزه ای و 2 گلدسته زیبا و هفت شبستان است و به جهت قدمت تاریخی ، سبک معماری و زیبایی های هنری یکی از مهم ترین آثار باستانی مشهد و صنعت معماری ایران اسلامی است که مورد علاقه زائران و مجاوران است و به عنوان یکی از جاذبه های مذهبی تاریخی و فرهنگی مورد توجّه و بازدید باستان شناسان ، جهانگردان و دیگر علاقه مندان می باشد.
این مسجد از نظر استحکام بنا و ویژگی های معماری اسلامی و زیبایی در طراحی ، اسلوب و خط و کاشیکاری های معرّق و غیر معرّق و مرقم و غیر مرقم و مقرنس و گچکاری و دیگر تزئینات هنری و مشخصه های معماری سنّتی بی نظیر و ممتاز است و با گذشت ششصد سال همچنان مستحکم و ماندگار ، چون آیینه ای است که عظمت و قدمت و زیبایی معماری و هنر اسلامی در عهد تیموری را به نمایش می گذارد.
بخش های مختلف مسجد گوهرشاد مشهد به ضرورت ، بارها مورد مرمت قرار گرفته است. در عهد صفویه که مسجد از حمله ازبکان سخت آسیب دیده بود ، در دوران شاه عباس صفوی تعمیر شد و در 1083ق که در پی زلزله خراسان بر بخش هایی از بنای مسجد شکست هایی وارد آمده بود نیز اقدامات مرمتی صورت گرفت و خرابی های ناشی از تهاجم افغان ها و شورش ملک محمود سیستانی نیز در عهد افشاریه و قاجاریه برطرف شد.
گنبد ایوان مقصوره که به واسطه وسعت دهانه در زلزله های شدید و با گذشت زمان آسیب دیده و چندین بار مرمت شده بود ، در سال 1339ش به منظور مرمت اساسی تخریب شد و ساخت آن مجددا توسط معماران ایرانی وزیر نظر مهندس عباس آفرنده و با رعایت همان ویژگی های گذشته و حفظ مشخصات اصلی آغاز شده ، در سال 1341ش خاتمه یافت و هم زمان سنگ های ازاره داخل ایوان مقصوره تعویض شد و کف ایوان با سنگ های مرمر مفروش گردید و در سال 1345ش دور ساقه گنبد با کاشی معرق کتیبه ای مزین گردید.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مرمت هایی در بخش های گوناگون مسجد جامع گوهرشاد مشهد صورت گرفته است و با مجموعه ای از آب نما و آب خوری در وسط صحن زینت یافته که بر زیبایی و شکوه مسجد بیش از پیش افزوده است.
این مسجد از حیث بنا و کاشیکاری ممتاز است و تمام در و دیوارهای آن مزین به اسماء جلاله ، آیات قرآنی ، احادیث شریفه ، اشعار و مدح و ثنای ائمه اطهار (علیهم السلام) است که با خط های ثلث ، نسخ ، نستعلیق ، کوفی و بنایی خطاطان بزرگ همچون بایسنقر و امامی اصفهانی ترقیم یافته است.
مسجد جامع گوهرشاد ، دارای چهار ایوان با سر درهای مرتفع می باشد که به قرینه در وسط چهار ضلع مجموعه مسجد بنا گردیده ، بزرگ ترین آنها ایوان مقصوره نام دارد که در ضلع جنوبی (قبله) صحن واقع است. و دارای 35 متر طول با عرضهای مختلف 13 تا 15 متر و ارتفاع سردر ایوان 27 متر و تا گنبد 40 متر و قطر پایه ها در دو طرف 6 متر و ارتفاع مناره ها 41 متر و ارتفاع تا عرقچین 29 متر و محیط گنبد از بیرون 85/61 متر است.
یکی از بخش های مهم مجموعه گوهرشاد ، محراب زیبایی است که در انتهای ایوان مقصوره قرار دارد و حاشیه اطراف محراب با کتیبه مرمت شده با کاشی های معرق مرقم به آیة الکرسی تا الی النور مزین است و پایه های داخلی ایوان با سنگ های مرمر سفید زینت یافته است و در منتهی الیه سمت راست محراب ، منبر صاحب الزمان (صاحب شاه) قرار دارد که منبری مرتفع و قدیمی است و در سال 1243ق (عصر فتحعلی شاه قاجار) توسط استاد محمّد خراسانی و به شیوه منبت کاری ، از چوب گلابی و گردو و بدون میخ فلزی ساخته شده و در سال 1320ش مرمت شده است.
این منبر شبیه منبرهای موجود در مسجد بیت المقدس و مسجد خلیل الرحمان در رواق حضرت ابراهیم در اردن ساخته شده است ، اکنون در حفاظی با میله های آهنی که قسمت های پایین آن با شیشه های قطور مزین شده نگهداری می شود.
دومین ایوان ، ایوان شمالی معروف به ایوان ساده ، رو به قبله و به قرینه مقابل ایوان مقصوره واقع است و متصل به رواق دارالسیاده است در پیشانی ایوان ، کتیبه ای معرق با متنی مرقم به خطی زیبا از مرمت عهد شاه عباس صفوی سخن می گوید. همچنین کتیبه هایی در پیشانی کفشداری 11 و 12 و پیشانی ایوان وجود دارد که مرقم به سوره قرآنی با خط زیبای محمّدرضا امامی اصفهانی است و جلوه های زیبا و اصیل هنر اسلامی در قرن دهم را به نمایش می گذارد.
علاوه بر آن ، کلیه قسمت های داخلی ایوان شمالی اعم از دیوارها و سقف با کاشی های معرق و غیر معرق و مرقم و غیر مرقم با رنگ های زیبا تزئین شده است. ایوان شمالی در 1366ش مرمت شده است
دفتر پاسخگویی به مسائل شرعی و نذورات و راهرو کفشداری 11 در ضلع شمالی مسجد و در شرق ایوان واقع شده و در سمت غرب ایوان راهرو کفشداری 12 قرار دارد و در منتهی الیه ضلع غربی و شرقی داخل ایوان دو راهرو به قرینه تعبیه شده که مدخل ورودی هایی به حرم و کفشداری ها و ورودی مخصوص جانبازان است و در سمت غرب داخل ایوان راهروی پلکانی ایوان را به آسایشگاه بسیج در طبقه فوقانی و به قرینه آن در ضلع شرقی داخل ایوان ، از طریق یک راهرو پلکانی دیگر سالن طبقه فوقانی مسجد که در گذشته تالار تشریفات مسجد بوده است به تالار تشریفات اماکن متبرکه مرتبط می شود.
این ایوان محل عبادت و ویژه ورود آقایان است و در تمام ساعات شبانه روز محل رفت و آمد زائران و مجاورانی است که از طریق رواق های دارالسیاده و دارالحفاظ قصد تشرف به حرم مطهر را دارند.
سومین ایوان ، ایوان شرقی مسجد است که متصل به رواق در دست احداث امام خمینی قدس سره است. در داخل ایوان و در ضلع شمال و جنوب به قرینه سه طاق در قسمت فوقانی وجود دارد و در کتیبه پیشانی ایوان و در دو طرف پایه ایوان و پیشانی محراب و در سقف ضربی در سنگ مرمر به خط کوفی معقلی در کاشی نوشته هایی به چشم می خورد. از این ایوان در گذشته دری به صحن موزه سابق (رواق امام خمینی) باز بوده است که اکنون به دلیل حفظ قداست محراب و ایوان ، مسدود است. در راهروی پلکانی آسایشگاه نگهبانان در طبقه فوقانی و دفتر نگهبانی صحن گوهرشاد در سمت جنوبی داخل ایوان و به قرینه در راهروی متصل به شبستان گرم و اتاق اورژانس (درمان و بهداشت) در ضلع جنوبی داخل ایوان قرار دارد.
چهارمین ایوان (ایوان غربی است) که در گذشته متصل به بدنه بازار بزرگ بوده است و اکنون با دری بزرگ که در وسط ایوان واقع شده و موسوم به درب سنگی است ، مسجد با بست شیخ بهاءالدین عاملی مرتبط می شود.
در داخل این ایوان نیز رو و پشت به قبله (شبیه ایوان شرقی) سه طاق بنا شده و در پیشانی ایوان و در ضربی سقف و در وسط پایه های ایوان به خط بنایی سوره هایی از قرآن کریم مرقوم است.
نمای دیوارهای داخلی صحن مسجد به ارتفاع 20/1 متر با سنگ های تیره اصفهان مزین است و از روی ازاره ، تا لبه بام و سردرها و پیکره تمام پایه ها و غرفه های تحتانی و فوقانی و گلدسته ها و گنبد و سطح ظاهری نمای مسجد با کاشی های معرق و غیر معرق عالی و ممتاز زینت یافته است که یکی از زیباترین نمونه های باقی مانده از هنر کمال یافته عصر تیموریان می باشد.
کف صحن مسجد با سنگ خلج شش گوشه مفروش شده و در وسط صحن مسجد ، حوضی هندی شکل و هشت گوش در سال های اخیر ساخته شده که دارای هلال های وترگونه است و با چهار آبخوری سنگی که با حفاظ مشبّک سنگی و چراغ های سبز به شیوه معماری سنتی زینت یافته که به انضمام حوض مرتفع کوچک در میان آب نما و فواره ها و شیرهای آب ، شکوه و زیبایی و طراوت خاصی به فضای مسجد بخشیده است.
در گوشه شمالی شرقی حوض (نزدیک به حوض سابق و محلی که در گذشته به مسجد پیرزن معروف بوده) ستون سنگی به ارتفاع بیش از 2 متر قرار دارد که مثلث شاخص نصف النهار و ظهر و شب بر آن نصب شده و یکی از موضوع های مورد توجّه زائران است.
شبستان های مسجد گوهرشاد به طور قرینه در اطراف ایوان ها با پایه های قطور و سقف ضربی و به سبک معماری سنتی مساجد ایران کلاف شده اند و بارها مورد مرمت قرار گرفته اند ، امّا اکنون همان سبک و سیاق قدیمی را در خود محفوظ دارند. این شبستان های هفت گانه در دوران های مختلف با نام های گوناگون نامیده شده اند که برای اختصار به مهم ترین آنها اشاره می شود:
شبستان گرم: واقع در ضلع شرقی مسجد بین ایوان شرقی و ضلع شمالی مسجد که حاشیه شمالی این شبستان مسیر ارتباطی میان مسجد و رواق متصل به صحن آزادی است. این شبستان محل عبادت آقایان است.
شبستان سبزواری: شبستان کوچکی است در جنوب ایوان شرقی و از شرق به رواق در دست احداث امام خمینی قدس سره و از شمال با حد فاصل یک راهرو به ایوان شرقی و از غرب به صحن مسجد محدود می شود.
شبستان تبریزی: واقع در ضلع جنوبی ، بین ایوان مقصوره و رواق جدید الاحداث امام خمینی قدس سره. یکی از نام های این شبستان در گذشته به جهت وسعت ، شبستان بزرگ بوده است.
شبستان نهاوندی: شبستانی است بزرگ که در ضلع جنوبی مسجد و بین ایوان مقصوره و بست شیخ بهاءالدین عاملی و صحن قدس واقع شده و به سبب اقامه نماز جماعت توسط حجة الاسلام حاج شیخ علی اکبر نهاوندی ، محدث مشهور به این نام معروف شده است.
شبستان میلانی: واقع در ضلع غربی مسجد ، بین ایوان غربی و راهرو متصل به بست شیخ بهاءالدین.
شبستان نجف آبادی: در ضلع غربی مسجد ، بین ایوان غربی و راهرو متصل به کفشداری 13 و 14 واقع شده است.
شبستان علوی: واقع در ضلع شمالی بین راهروی قسمت شمالی و رواق دارالسیاده و مدرسه پریزاد.
بجز شبستان گرم که محل عبادت آقایان است ، دیگر شبستان ها بنا به ضرورت ، محل برگزاری جلسات قرآن ، آموزش ، سخنرانی و وعظ و تدریس علوم قرآنی و دینی و مراسم جشن و عزاداری و اعتکاف و نماز جماعت و مراسم دعای کمیل ، ندبه و توسل است و ایوان مقصوره و ایوان متصل به دارالسیاده و صحن مسجد به طور دائم در تمام شبانه روز ، محل اجرای نماز جماعت و سخنرانی و مراسم است.
مجموعه مسجد گوهرشاد هم اکنون با هشت ورودی کوچک و بزرگ به دیگر بخش های حرم رضوی متصل می باشد که سه در ورودی در ضلع غربی مسجد را به بست شیخ بهاءالدین و سه ورودی در ضلع شمالی مسجد را به حرم مطهر و دو ورودی در ضلع جنوبی مسجد را به صحن قدس مرتبط می سازد.
مسجد گوهرشاد به عنوان وسیع ترین و کهن ترین مسجد در اماکن متبرکه رضوی از دیرباز محل برگزاری دائمی نماز جماعت است و به دلیل دایر بودن در تمام شبانه روز یکی از مسجدهای کم نظیر جهان اسلام به شمار می رود ، این مسجد در طول زمان بر اثر عوامل طیبعی و انسانی صدمات زیادی دیده است؛ از جمله در زمین لرزه سال 1084 ، ایوان مقصوره صدماتی دید که مورد بازسازی قرار گرفت.
مرمت های دیگر مسجد پس از گلوله باران روس ها در سال 1330 هـ.ق بود که به صدمه دیدن گنبد و ایوان های مسجد انجامید. گنبد و ایوان مقصوره و ایوان های شرقی و غربی مسجد در سال 1339 قمری مورد بازسازی اساسی قرار گرفت.
سردرها: سردرها برای شکل دادن به مجموعه بارگاه منور امام (ع) طراحی شده اند. در سه ورودی از خیابان های شیرازی ، نواب صفوی و طبرسی ، سردرهایی با زیربنای بیش از 70 هزار متر مربع احداث شده است.
سردر شیرازی: سردر شیرازی ، در مسیر ورود زائران از خیابان شیرازی واقع شده و با 24 هزار و 625 متر مربع مساحت و 25 هزار و 492 متر مربع زیربنا ، در غرب اماکن متبرکه ساخته شده است.
سردر نواب صفوی: این سردر ، در مسیر ورود زائران از خیابان نواب صفوی واقع شده است. 16 هزار و 164 متر مربع مساحت ، 16 هزار و 850 متر مربع زیربنا دارد و در شرق اماکن متبرکه واقع شده است.
سردر طبرسی: سردر طبرسی ، در مسیر ورود زائران از خیابان طبرسی و در شمال اماکن متبرکه و روضه منوره واقع شده است و 26 هزار و 923 متر مربع مساحت و 27 هزار و 715 متر مربع زیربنا دارد.
قیام مردم مشهد در اعتراض به سیاست های ضداسلامی رضاخان در صحن مسجد گوهرشاد
روز 21 تیر 1314 قیام مردم مشهد در اعتراض به سیاست های ضداسلامی رضاخان در صحن مسجد گوهرشاد سرکوب شد. این قیام زمانی شکل گرفت که رضاخان دین ستیزی را به اوج خود رسانده و درصدد بود تا سنت های مذهبی وقوانین اسلامی رامحو و نابود کند و فرهنگ غربی رابه جای آن بنشاند.
رضاخان در پیگیری این سیاست دستور داده بود تا حجاب از سر زنان مسلمان برگیرند ، مردان کلاه غربی به سر کنند ، روحانیون لباس روحانیت را از تن بیرون کنند و در واکنش به این سیاست ، روحانیون و مردم مسلمان در هر نقطه ای به مخالفت برخاستند ولی در این ماجرا مشهد پیشقدم شد و قیام شکوهمندی در دل تاریخ به ثبت رسید.
علما و روحانیان مشهد طی جلساتی پنهانی تصمیم گرفتند با این حرکت رضاخان مقابله کنند و او را از این کار بازدارند. در یکی از این جلسات پیشنهاد شد آیت الله حاج آقا حسین قمی به تهران برود و در مرحله اول با رضاخان مذاکره کند تا شاید بتواند او را از اجرای تصمیماتش باز دارد.
وقتی آیت الله قمی به تهران آمد ، بلافاصله از سوی حکومت دستگیر و ممنوع الملاقات شد. سایر روحانیان نیز در مساجد و مجالس ، به آگاه کردن مردم پرداختند. مسجد گوهرشاد از جمله مکان های تجمع مردم بود. اجتماعات مردم در این مسجد هر روز بیشتر می شد وشهر حالت عادی خود را از دست می داد وسخنرانان نیز به ایراد بیانات آتشین می پرداختند.
قیام مسجد گوهرشاد برای همیشه در دفتر اقدامات سلسله پهلوی ثبت شد
همزمان با بازداشت حاج آقا حسین قمی ، در مشهد نیز به دستور حکومت ، روحانیونی همچون شیخ غلامرضا طبسی و شیخ نیشابوری دستگیر شدند. صبح روز جمعه 20 تیر 1314 نظامیان مستقر در مشهد برای متفرق ساختن مردم وارد عمل شدند و به روی آنان آتش گشودند و تعداد زیادی را کشتند و زخمی کردند ، ولی مردم مقاومت کرده و سربازان نیز بنا به دستوری که به آنها رسیده ، مراجعت کردند. به دنبال این حادثه مردم اطراف مشهد با بیل وداس و... به سوی مسجد حرکت کردند.
فردای آن روز جمعیت زیادتری در مسجد گوهرشاد تجمع کردند و علیه اقدامات دولت اعتراض نمودند. سران نظامی و انتظامی مشهد این بار بنا به دستور رضاخان باتجهیزات کامل و افراد فراوان در نقاط حساس مستقر شدند و تفنگ ها ، سلاح های خودکار و حتی توپ هارا به منظور سرکوب مردم به میدان آوردند. در حوالی ظهر مأمورین نظامی وانتظامی از هر سو به مردم هجوم آورده و در داخل مسجد به کشتار آنان پرداختند. در این واقعه تعداد بسیاری شهید ، مجروح و بازداشت شدند.
کشتار مردم در این مسجد به اندازه ای بود که به نقل از شاهدان عینی چندکامیون جنازه از صحنه کشتار خارج کردند. یک روز پس از این فاجعه عملیات دستگیری علما و روحانیون آغاز شد و تعداد کثیری از آنان بازداشت و روانه زندان شدند.
قیام مسجد گوهرشاد برای همیشه در دفتر اقدامات سلسله پهلوی ثبت شد.
گفتنی است ، این قیام یک سال پس از بازگشت رضاخان از سفر به ترکیه و در پی مشاهده بی بند و باری وبی حجابی زنان ترکیه توسط وی ، به وقوع پیوست.