گنبد سلطانیه در کنار آثار بزرگی مثل تخت جمشید ، ارگ بم ، میدان نقش جهان در میان آثار ایرانی ثبت شده در فهرست گنجینه های جهانی قرار دارد. بزرگترین گنبد تاریخی ایران و بزرگترین گنبد آجری جهان تنها سرآغاز لیست بلندبالایی است که این گنبد را توصیف می کند.
شهر سلطانیه ، در قرن 8 پیش از میلاد محل زندگی قوم ساکاراتی بوده و شاهان ماد آن را اریباد و ارساس می نامیدند ، اما از آن تاریخ تا دوره مغول هیچ خبری از سلطانیه در تاریخ ایران نیست. تا پیش از آن که سلطان محمد خدابنده شهر را تبدیل به مرکزی پررونق و تجاری کند ، این محل شهریاز یا شهریار خوانده می شد.
گنبد سلطانیه از هر نظر بنایی منحصر بفرد و شگفتی ساز است اما ظاهرا آن را با الهام از مقبره سلطان سنجر در مرو طراحی کرده اند با این تفاوت که مقبره سلطان سنجرمربع است در حالیکه سلطانیه 8 ضلع است.
این گنبد به حدی در دوره خود معروف بود که 100 سال پس از ساختن آن گنبد کلیسای سانتا ماریا دل فیوره فلورانس را با الهام از آن ساختند. رنگ اصلی در تزیین بنا آبی است که از آبی کمرنگ و آسمانی تا فیروزه ای و حتی سبزآبی سیر در کل آن دیده می شود. بنا دارای 3 در ورودی است که اکنون در اصلی مسدود است. همچنین 8 پلکان مارپیچ طبقات را به هم وصل می کند. بالای چهار ایوان اصلی بنا ، چهار پنجره بزرگ وجود دارد.گنبد سلطانیه از نظر حجم ، سبک معماری ، رابطه فضاها ، تناسبات موجود در اجزای مختلف ، ایستایی و مقاومت بنا ، و زیبایی شناسی و تزیینات ، نمونه ای منحصر به فرد و نقطه تحولی در معماری اسلامی به شمار می آید. در بسیاری از متون تاریخی و سفرنامه ها ، به عظمت این بنای باشکوه اشاره شده و بسیاری از شرق شناسان و باستان شناسان غربی نیز اهمیت فوق العاده آن را مورد تأکید قرار داده اند. بدنه اصلی گنبد و تمام ساختمان آن با آجر ساخته شده و گنبد با روکش کاشی های فیروزه ای و لاجوردی و به شیوه معرق کاری تزیین شده است.
گنبد سلطانیه یا مقبره اولجایتو معروفترین بنای شهر سلطانیه و حتی کل استان زنجان است. این بنا که در فاصله سال های 702 تا 712 ه. ق به دستور سلطان محمد خدابنده و نظارت خواجه رشید الدین فاضل همدانی ساخته شده ، در واقع از ابتدا به قصد استفاده آرامگاهی ساخته شد. بنایی است 8 ضلعی با 8 مناره که سقف دو پوشه با شکوه و معروف فیروزه ای رنگی بر آن قرار گرفته است. در تمام بنا آیات قرآن و نوشته های مذهبی به خط ثلث و کوفی بر دیوارها و کتیبه ها دیده می شوند. این گنبد عالی ترین نمونه معماری ایلخانی است.گفته می شود در ابتدا بنا بوده پس از اتمام بنای آرامگاه ، اجساد امام علی و امام حسین (ع) ، به این محل منتقل شوند که بعد ها با مخالفت علمای شیعه در نجف و کربلا و حرام بودن نبش قبر در اسلام ، سلطان محمد خدابنده از انجام این کار منصرف می شود. برخلاف باوری که وجود دارد این مکان مقبره اولجایتو ، سلطان محمد خدابنده نیز نیست. مدفن وی در کوه های اطراف سلطانیه است.
در زیر بنا دالانهای زیرزمینی وجود دارد که بسیاری معتقدند برای برپایی آیین های شمنی که سلطان محمد در ابتدا وابسته آن بوده ایجاد شده اند. گروهی معتقدند سلطان محمد در سال های اخر عمرش از اسلام رو گردان شده و دوباره به آیین آباء و اجدادی اش متمایل شده و این دالان ها یادگار این بازگشت است.
گنبد خانه دارای 8 دیوار ضخیم است که وزن 1600 تنی گنبد را تحمل می کنند ، 8 مناره نیز در زاویه هر دیوار وجود دارد. ارتفاع گنبد اولجایتو ، 5/5 و قطر آن 30/6 متر است. این گنبد بزرگترین گنبد تاریخی ایران و بزرگترین گنبد آجری دنیاست.
از لحاظ قدمت سلطانیه ، قدیمی ترین گنبد دوپوشه جهان به شمار می رود. گنبد ضخامتی حدود 160 سانت دارد و فضای کاذب بین دو گنبد 60 سانتیمتر است. دولایه بودن گنبد یکی از دلایلی است ماندگاری آن است تا جاییکه گنبد حتی در برابر زلزله نیز تا به حال پایدار مانده است. تنها تغییری که در طول 700 سالی که از ساخت گنبد می گذرد بر آن اتفاق افتاده نشست 2 تا 8 سانتی متری آن است.گنبد سلطانیه گذشته از جنبه آرامگاهی؛ بعنوان ساعت آفتابی نیز مورد استفاده قرار می گرفته است ، هنگام ظهر از نوریکه ز دریچه اصلی سقف می تابیده قابل تشخیص بوده است ، نوری که از پنجره های بزرگ عبور می کردند حدود ساعت و نوری که از پنجره های کوچک می گذرد حدود دقیقه را معین می کنند.
سرداب در ضلع جنوبی زیر تربت خانه قرار دارد ، برخی می گویند این بخش از بنا پیش از ساختن گنبد وجود داشته و محل برگزاری آیین های شمنی و محل دفن مردگان در سردابه ها با زیورآلات و وسایل شان بوده است.اما در سرداب هیچ اثری از آثار مقبره های شمنی دیده نمی شود. حتی مقبره سلطان محمد خدابنده هم در این مکان نیست. 110 پله ای که در بنا وجود دارد در حروف ابجد مترادف نام حضرت علی است و بیانگر ارادت سلطان محمد به این حضرت است.
بنا چندین بار در دوران مختلف مورد مرمت قرار گرفته ، در دوره صفوی و قاجار ترمیم هایی روی آن انجام شده اما مرمت اساسی گنبد چندین سال است که در دست اقدام است.
در داخل فضای گنبد و در زیر آن 35 سال است که داربست هایی دیده می شود که توسط هیات ایتالیایی مرمت گر گنبد کار گذاشته شده و هنوز بدون آنکه تغییر بنیادی در مرمت صورت بگیرد در آنجا وجود دارد. گنبد سلطانیه در سال 1384 در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. در خارج از بنای گنبد موزه کوچکی وجود داردد که عکس ها و اشیایی در آن برای بازدید وجود دارد.چطور برویم؟
گنبد سلطانیه در مسیر جاده تهران به تبریز قرار دارد و نمای زیبای آن از میان دشت های زنجان قابل مشاهده است. اگر مسافری از مرکز و جنوب کشور هستید در ابتدا باید خودتان را به تهران برسانید. چرا که زنجان و شهر سلطانیه در جاده تهران- تبریز واقع است.
از تهران به سمت قزوین حرکت کنید ، اگر مسیر جاده قدیم را انتخاب کرده اید باید از تاکستان عبور کنید تا به زنجان و پس از آن به سلطانیه برسید که در 36 کیلومتری زنجان قرار دارد. اگر مسیر انتخابی شما اتوبان قزوین به زنجان است باید از با استفاده از علائم خروجی وارد جاده قدیم شوید و مسیر را به شکلی که گفته شد ادامه دهید.
گنبد سلطانیه با انشعاب از جاده اصلی و طی 5 کیلومتر در مسیر فرعی در میان دشت های اطراف خود را به شما نشان می دهد و از همان لحظه اول شکوه آن را خواهید دید.در سلطانیه مجموعه ای از سوغات استان زنجان قابل تهیه است. صنایع دستی مثل ملیله دوزی و چاروق دوزی را می توانید از مغازه های خرید یادگاری بخرید.
شیرینی های معروف زنجانی مثل باقلوای زنجانی و شیرینی شستی نیز از دیگر سوغات سلطانیه و استان زنجان هستند. میوهای خشک ، کشمش و گردو هم از محصولات کشاورزی ناحیه است که در فصل قابل تهیه هستند.
معروفترین سوغات استان زنجان چاقو است که بهتر است برای خرید آن به شهر زنجان مراجعه کنید تا ضمن بازدید از اماکن دیدنی شهر و بازار آن ، این سوغات معروف را نیز بخرید.